Mooier krijg je het niet als filmjournalist: ontdekken dat je grootvader directeur was van een filmfabriek. En dan ook nog één waarover bijna niks bekend is, maar die toch verantwoordelijk was voor het eerste wekelijkse bioscoopjournaal mét geluid in Nederland. (En nee, het was niet Polygoon). Daar moest een boek over komen, vond Barend de Voogd, die tijdens zijn research naar filmfabriek Profilti verrassende ontdekkingen deed.
Het is misschien wat kort door de bocht, maar corona heeft ook goede dingen opgeleverd. Het boek De Filmfabriek bijvoorbeeld, een geschiedschrijving over filmfabriek Profilti, die in Den Haag was gevestigd. De directeur heette Abraham de Voogd, opa van filmjournalist en HFN-medewerker Barend de Voogd. ‘Als kind wist ik dat opa een filmfabriek leidde, maar de verhalen daarover waren altijd heel tegenstrijdig. Want opa was destijds ontslagen en niemand wilde vertellen waarom. Dat fascineerde me. Vier jaar geleden was ik op een familiereünie in Frankrijk waar mijn hele familie woont. Toen zag ik eindelijk een foto van die filmfabriek, mét mijn grootouders op de voorgrond.’
Tijdens corona besloot De Voogd de geschiedenis uit te pluizen, in de veronderstelling dat het allemaal na een weekje wel uitgezocht zou zijn. ‘Maar ik ontdekte niet alleen dat er veel meer materiaal te vinden was, maar ook dat er op een kort hoofdstuk in een boek na niks was geschreven over Profilti. Dat vond ik niet terecht, want de firma heeft veel belangrijk filmwerk verricht.’
'Profilti bracht, vanaf 1931 elke week de Orion Revue naar de theaters.’
Het eerste geluidsbioscoopjournaal
De Voogd legt uit dat Profilti in de jaren dertig van de vorige eeuw dé grote concurrent van Polygoon was. ‘Polygoon zat in Haarlem, Profilti in Den Haag. De afkorting staat voor Propaganda Films en Titels, en dat is ook waar het oorspronkelijk om draaide. Ze startten begin jaren twintig als een fabrieksafdeling van de bioscoopketen de Nederlandse Bioscoop Trust, voor wie Nederlandse versies van buitenlandse films werden gemaakt. Dat waren zwijgende speelfilms die voorzien werden van Nederlandse tussentitels. Vanaf 1929, onder leiding van mijn grootvader, groeide de productie enorm. Ik heb uit de korte periode 1929-1933 de titels en beschrijvingen van zo’n 350 producties op weten te sporen: bedrijfsfilms, reclame- en tekenfilms, en bioscoopjournaals.’
Hoogtepunt was de productie van niet één, maar twee bioscoopjournaals. ‘Profilti bracht, in samenwerking met de firma Orion, vanaf 1931 elke week de Orion Revue naar de theaters, een zwijgend bioscoopjournaal. Concurrent Polygoon had vanaf 1922 ook een zwijgend bioscoopjournaal. Beide bedrijven voerden in 1931 een felle concurrentiestrijd over wie de eerste zou zijn met een geluidsjournaal. Daar waren, en zijn, de meningen nog steeds over verdeeld, maar Profilti was toch echt de eerste, dat heb ik naar mijn gevoel duidelijk hard gemaakt in het boek.’
barend DE VOOGD
Dagelijkse gang van zaken
Profilti maakte ook veel bedrijfsfilms en reclamefilmpjes. Wat was daarvoor de reden? ‘Ik denk dat met de moderne tijd de behoefte kwam voor massacommunicatie naar een consumentenpubliek. Daar sprong Profilti op in, en zij waren niet de enige. Concurrenten Polygoon en Haghe Film deden dat ook.’ Is er van die 350 producties veel bewaard gebleven? ‘Nee, want het bedrijfsarchief is in 1945 in vlammen opgegaan tijdens een bombardement van de geallieerden op het Haagse Bos. Nitraatfilm brandde als een fakkel, dus alles wat er nog is moest ik op andere plekken vinden. Wel geestig: een deel van de films is bewaard gebleven in het Polygoon-archief. Bij de concurrent dus.’
De Voogd kon de geschiedenis van Profilti verder reconstrueren aan de hand van het handelsregister en de notulen van de aandeelhoudersvergaderingen. Hij beschrijft de filmproductie aan de hand van de filmpjes die bewaard zijn gebleven, maar ook aan de hand van de rapporten van de filmkeuring. ‘Ik beschrijf daarnaast, en dat heb ik nog niet eerder in een filmboek gezien, de dagelijkse gang van zaken in zo’n fabriek. Dus wat kostten die films, hoe werden ze gepromoot, wie werkten er allemaal en hoe zag de fabriek er van binnen uit. In het Haags gemeentearchief heb ik zelfs een plattegrond teruggevonden; in het archief van de afdeling milieuvergunningen, het was immers een chemische fabriek. Op die plattegrond staan keurig alle brandblussers ingetekend, ik heb die als illustratie in het boek gebruikt. Van de vijftig foto’s die er in het boek staan zijn er overigens maar vier eerder gepubliceerd.’
- lees verder onder de advertentie -
De Voogds grootvader werd in 1933 ontslagen. Waarom eigenlijk? ‘Profilti maakte niet genoeg winst. Het was crisistijd en de markt voor reclame- en bedrijfsfilms stortte helemaal in. De aandeelhouders merkten dat er heel weinig binnenkwam. In 1933 bracht het geluidsjournaal nog het meeste geld binnen, maar de kosten ervoor waren hoog.’ Een overnamepoging door een louche accountant uit Tilburg mondde uit in ruzie binnen Profilti, waarna Polygoon de fabriek in het geheim overnam. ‘Maar toen was mijn grootvader wegens belediging van die accountant al ontslagen.’
Bijzondere ontdekking
Hoe gemakkelijk was het om de films van Profilti terug te vinden? ‘Van die 350 producties overleefde maar zo’n tien procent, en verder een heleboel fragmentjes. Die liggen hoofdzakelijk opgeslagen in de archieven van Beeld & Geluid en Eye Filmmuseum. Bij Beeld & Geluid liggen ook de notulen van de eerste aandeelhoudersvergaderingen van Profilti. Die heb ik allemaal bekeken. Verder ligt er ook het een en ander in lokale archieven, bijvoorbeeld in Den Haag, Leiden en Sneek. Het Fries Film & Audio Archief heeft een film uit 1931 over het 350-jarig jubileum van het Old Burger Weeshuis in Sneek prachtig laten restaureren. Ik ben echt door het hele land gereisd om overal stukjes film of archief te bekijken. In het Gelders archief vond ik nog een heel interessante brief van mijn grootvader. Zo heb ik de geschiedenis bij elkaar gesprokkeld.’
‘Drie babbelende heren ... helemaal rechts is mijn grootvader.'
Trots is De Voogd op de ontdekking van twee onbekende filmpjes. ‘Mijn opa heeft voor Profilti een tekenfilmpje gemaakt dat ik in Den Bosch heb teruggevonden. Het betreft een reclame voor het dierenvoederbedrijf Koudijs en heeft de onuitspreekbare titel Wat de piksche kippen pikken. Een zeer primitieve animatie, die in 2014 werd teruggevonden in de kelder van de fabriek toen die ophield te bestaan. Het ligt nu bij Eye.’ Daar heeft De Voogd nog een onbekend filmpje geïdentificeerd. ‘Ze wisten aanvankelijk niet wat het was en hebben dat lang geleden gearchiveerd als Drie babbelende heren. Op het filmpje staan drie heren op een rijtje hevig rokend voor een microfoon. Een van hen praat, en de man helemaal rechts is mijn grootvader. Het bleek een geluidstest te zijn om te kijken of de geluidsapparatuur goed werkte. Zo ja, dan gingen ze met de fabrikant in zee.’ En zo zag Barend zijn opa terug als een bewegende jeugdige man.
Hoe ging het verder met hem? ‘Na 1934 is Abraham de Voogd naar Frankrijk verhuisd om een kippenfarm te starten. Hij heeft er een hotel uitgebaat en is voor een rederij gaan werken. Hij en mijn grootmoeder kregen uiteindelijk elf kinderen. Een vol en avontuurlijk leven dus. Profilti is ten onrechte vergeten en dat was voor mij ook de niet-persoonlijke reden om dit boek te schrijven. Profilti was een bijzondere filmfabriek die ondanks haar korte bestaan een belangrijke rol heeft gespeeld in het Nederlandse filmbedrijf.’
De Filmfabriek - Profilti, de Haagse concurrent van Polygoon 1929 - 1933 geschreven door Barend de Voogd is nu verkrijgbaar in de winkel en online. Het boek telt 319 bladzijden, kost 24,99 euro en is voorzien van 18 QR-codes waarmee filmpjes kunnen worden bekeken.
Lezingen en activiteiten De Filmfabriek:
Donderdag 22 juni - Gemeentearchief, Den Haag
Lezing met foto’s, film en signeersessie
Aanvang: 17.30 uur
Toegang: gratis
Woensdag 28 juni - LantarenVenster, Rotterdam
Lezing met films, foto’s en signeersessie
Aanvang: 19.30 uur
Toegang: 5 euro
Zaterdag 8 juli - Slieker, Leeuwarden
Lezing met films en foto’s. Aansluitend vertoning van de Orion-Profilti-film Old Burgerweeshuis in Sneek, 350-jarig jubileum uit 1931.
Aanvang: 13.45 uur
Toegang: 7,50 euro
Zaterdag 15 juli - Kijkhuis, Leiden
Lezing met film en foto’s. Aansluitend een speciale vertoning van de Orion-Profilti-film Leiden zetel van wetenschap, kunst en industrie, middelpunt van verkeer en rijk aan natuur en stedenschoon met uitleg van Sigrun Brouwer, collectiebeheerder Beeld en Geluid en Erfgoed Leiden en Omstreken.
Aanvang: 11.00 uur
Toegang: 9,50 euro
