'Bij een musicalfilm moet iedereen nóg wendbaarder zijn'

Componist Fons Merkies won dit jaar een Oeuvre Buma Award en werkt nu aan zijn eerste musicalfilm, Net als in de film. Het is een positieve ervaring dat hij nu eens vóór het draaien van de film al kon nadenken over de soundtrack: 'Het heeft iets onnatuurlijks als mensen opeens in zingen uitbarsten.'

Muziek is mogelijk een van de meest onderschatte onderdelen van de filmervaring voor de bioscoopkijker. Iedereen zal de soundtrack missen als deze ontbreekt. Maar in de bioscoopstoel zijn de meeste bezoekers zich maar zelden bewust van de enorme impact die het werk van deze onmisbare schakel in het maakproces heeft op de kijkervaring. 'Al kan een componist geen wonderen verrichten', nuanceert Merkies meteen. 'Stel, een film is op het moment dat jij aanschuift een vier, het project pakt niet uit zoals iedereen had gehoopt. Dan is het heel lastig om daar als componist toch een zeven van te maken. Het is eenvoudiger om met jouw werk van een acht een negen te maken.'

'Je moet tot de laatste minuut blijven puzzelen.'

Vaak valt de muziek in het eerste geval meer op. Merkies herinnert zich een dramafilm waar hij aan meewerkte - de titel noemt hij niet - waar zijn werk in de recensie werd uitgelicht: 'Dat was een zinnetje als: “Toen kwam de componist nog met zijn dramatische violen en dat maakte het er allemaal niet beter op.” En de recensent in kwestie had gelijk. Je kunt als componist niet iets uit een film halen dat er niet in zit.'

Het genre waar een componist vermoedelijk de meeste invloed op kan uitoefenen is de thriller, stelt Merkies: 'Het gekke is natuurlijk dat de kijker nooit kan ervaren of jij de beelden met jouw bijdrage beter of slechter hebt gemaakt. Je kunt scènes maar een keer voor het eerst zien. Je zult nooit weten of die beelden die eerste keer een ander effect op jou hadden gehad als er geen of andere muziek onder had gezeten.' 

Geen slordige lappendeken
Het vak is voor hemzelf ook anders geworden sinds de jaren negentig, toen de Zaandammer zijn naam vestigde met titels als De Poolse bruid, Lek, De tweeling en Boy Ecury, waarvoor hij een Gouden Kalf ontving. 'Toen werd er nog op de ouderwetse manier gemonteerd en was het voor een regisseur lastiger om tijdelijke muziek onder de beelden te zetten', herinnert Merkies zich. 'Tegenwoordig gebeurt dat bijna altijd. Als componist word je daar toch deels door beïnvloed. Of geïnspireerd. Soms denk je: wat een slordige lappendeken, ik ga dit véél beter doen.'

Merkies zit momenteel in de montagefase van de musicalfilm Net als in de film, met Noortje Herlaar. Ze speelt een zangeres die na jaren pauze weer gaat optreden met twee oude jeugdvrienden. Net als in de film is een zogenoemde 'jukeboxmusical' die grotendeels is opgebouwd rond oude hits uit de jaren tachtig, zoals de hit van Toontje Lager waar de film naar vernoemd is. Het is voor Merkies niet de eerste musical, voor het theater componeerde hij al succesvolle titels als Turks fruit, Dolfje weerwolfje, De brief voor de koning en Brugklas: de musical (onderscheiden met een Musical Award).

Zingen voelt onnatuurlijk
Toch is het produceren van muziek voor een filmmusical anders, merkt Merkies. 'De mogelijkheden zijn onbeperkter', omschrijft hij. 'In het theater zit je toch in een redelijk vast stramien: er is een podium, er zijn acteurs. In een filmwereld heb je meer trucjes tot je beschikking om bijvoorbeeld een deel van het verhaal vanuit een ander perspectief te vertellen. Zo verdwijnt Annabel, het personage van Noortje, af en toe in haar eigen hoofd. In een film is het veel gemakkelijker om even helemaal uit het verhaal te stappen dan in het theater.' 

Merkies werd al in een vroeg stadium bij het project betrokken. Hij voerde veel gesprekken met regisseurs Albert Jan van Rees (Doris, Adios Amigos) en Dorien Goertzen over de sfeer van de film en de rol die muziek in het verhaal zou gaan spelen. 'Het blijft iets heel onnatuurlijks hebben dat mensen spontaan in zingen uitbarsten', grinnikt Merkies. 'In het theater zet het publiek zich daar sneller overheen. Dan geloof je dat iemand in een vliegtuig zit als hij zegt dat het kistje waarop je zit een vliegtuigstoel is.'

Korte lijntjes
Het scenario van Goertzen vormde het startpunt voor het werk van Merkies aan de film, waarin nummers als Hou me vast van Volumia! en Banger hart van Rob de Nijs te horen zijn. 'Het was mijn taak om vervolgens te kijken hoe de nummers in de scènes goed tot hun recht kunnen komen', legt Merkies uit. 'Houden we ons aan het bekende arrangement, of moeten we er iets anders van maken? Hoe komt de tekst het beste tot zijn recht, wie moet welke regel zingen? Leent het nummer zich beter voor een mannen- of vrouwenstem?'

Met Herlaar had de componist al eerder prima ervaringen. Benja Bruijning, die de mannelijke hoofdrol speelt, is geen geschoolde musicalzanger. 'Hij bleek echter een uitstekende leadstem te hebben. En hij blijft acteren tijdens het zingen. Dat is niet vanzelfsprekend bij niet-musicalacteurs. Het is lastiger dan je zou denken om die twee kwaliteiten te combineren.'

Ook het clearen van bepaalde nummers is een redelijk tijdrovend werkje, legt Merkies uit. 'Sommige artiesten zeggen meteen ja, andere zeggen meteen nee, bijvoorbeeld omdat ze niets met musical hebben', vertelt hij. 'Soms loopt het ook stuk op geld. Wat wil een componist of rechthebbende vangen voor het gebruik van een bepaald nummer? En wat hebben wij ervoor over? Soms hebben artiesten ook vragen over wat voor arrangement het gaat worden.' De lijntjes binnen de Nederlandse muziekwereld zijn overigens relatief kort. 'Je kent altijd wel iemand die vlak bij de bron zit. Het is lastiger schakelen als je nummers van beroemde buitenlandse artiesten in een film wilt gebruiken.'

Extra cadeautjes
Uiteindelijk leverden drie nummers - Merkies gaat niet zeggen welke - discussie op. 'Dan maak je de afweging hoeveel tijd en energie je ergens in wilt steken', legt de componist uit. 'Of je gaat op zoek naar een alternatief. Dat levert dan logistiek weer extra hobbels op: een scène moet dan worden herschreven, er moet weer een nieuw arrangement komen. Maar soms levert het ook cadeautjes op, doordat je een alternatief vindt dat beter is dan het oorspronkelijke idee.'

'Je kunt als componist niet iets uit een film halen dat er niet in zit.'

Meer dan bij andere films is Merkies ditmaal ook betrokken bij de montage. 'Pas aan de montagetafel kun je samen met de regisseur zien hoe nummers precies uit de verf komen', vertelt hij. 'Hebben we de juiste keuzes gemaakt of werkt een bepaalde aanpak toch niet precies?' Het is nu eind februari, een half jaar voor de releasedatum. Recent ontdekten de makers dat de clearing van één lied toch niet in kannen en kruiken was. 'Bij dit soort projecten moet iedereen nog nét wat wendbaarder zijn dan normaal het geval is. Je moet tot de laatste minuut blijven puzzelen, combineren en praten.'